پارچه قلمکار
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و… جزو مراکز مهم قلمکـــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد
نحوه ابتدایی قلمکار شکل بوده که از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می کرده اند.
لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویکنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود وجهت فراهم آمدن امکان استفاده عمومی از پارچه های قلمکار هایی بر روی کتان، چلوار، کرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا می توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود ۱۵۰۲ میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود ۱۷۲۲ میلادی) از اوج قلمکار سازی وروز کار اعتلای هنر وصنعت قلمکار سازان کشور به حساب آورد. چه آنکه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اکثر مردم کشور مصرف کننده پارچه های قلمکار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاک به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وکتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می کردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از کشور صــادر می شود.
امروز سه روش که می توان جدا جدا و با تواما به کار برد وجود دارد:
باسمه کار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر کتیرا ویــا موم، مهر( باسمه) می زند. آنگاه پارچه را رنگ می زند؛ قسمت مهر شده آن سفید وبدون رنگ می ماند. سپس این مهر را می شویند وبا رنگ دیگر همین کار را تکرار می کنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می کنند.
باسمه کار، دندانه رنگ مانند زاج، کات یا صمغ گیاهی روی پارچه می زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ کنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر کرده وثابت می شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می رود فقط این قسمت باقی می ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی که ضمن چاپ چیت باقی می ماند در ایران موسوم است.
باسمه کار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه) می کند. پاره ای از رنگهای قدیم را می توان به این شکل به کار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می توان مستقیما به کار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به کار می برد. بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می کنند ویا با قالبسازها که قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می کنند همکاری دارند.
روشی که امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمکارا سازان) اصفهان، کاشان و یزد به کار می برند باسمه چهار رنگ نامیده می شود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می کنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره، تا اینکه قلمکار بتواند اندازه قالبها را کوچک بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشکی، قرمز . آبی و زرد رنگ می شود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .
برای تهیه قلمکار نقوش مورد نظر به تفکیک رنگ و حداکثر چهار رنگ بر روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالک تراشیده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف تهیه کننده می گردد.
رنگ نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی
مشکی پوست انار ۱۲کیلو – زاج سیاه ۳۰۰گرم – روغن کرچک ۲۰۰گرم – کتیرا ۸۰۰گرم – زنگ آهن (۱)
قرمز زاج سفید از سولفات آلومینیوم ۲۰۰گرم – روغن کنجد ۲۵گرم – کتیرا ۵۰گرم – گل سرخ ۲۵گرم (۲)
آبی نیل پرطاووس ۵۰گرم (۳)- نیل نخودی ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم – جوهر گوگرد ۳گرم – کتیرا۵۰گرم – شیره انگور ۲۰۰گرم
سبز اسپرک ۲۰۰گرم – زاج سفید ۵۰گرم- نیل پرطاووس ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم- کتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرم
زرد پوست انار ۳۰۰گرم (۴)- زاج سفید ۲۵گرم – کتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرم
لازم به تذکر است روغن هایی که برای ساخت انواع رنگها مورد استفاده قرار می گیرد فقط در اینجا محیط رنگرزی مناسب دخالت داشته ومانع از خشک شدن رنگ در داخل شیارهای قالب می شوند وامکان عمر طولانی تری برای قالب را فراهم می سازند واز کتیرا نیز معمولا جهت ایجاد غلظت مطلوب رنگ استفاده می شود وشیوه عمل آوردن آن چنان است که کتیرا را در مدت ۱۰ روز در آب خیسانده ومایع حاصله را صاف نموده وسپس همراه با سایر مواد تشکیل دهنده هر رنگ مورد استفاده قرار می دهند. .
شستشو و رنگرزی پارچه
برای آماده سازی پارچه جهت رنگرزی این چاپ ابتدا آن را مدتی در آب روان وفراوان شستشو داد تا آهار ومواد زائد موجود در پارچه از آن خارج گردد.
چنین پارچه ای نیازمند سفید گری نیز هست وبه همین جهت لازم است پس از شستشو بر روی زمین شنی پهن ومرتبا یوسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ کاملا سفید در آید. گاهی نیز قلمکار سازان ترجیح می دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند وبرای این کار معمولا پارچه شسته شده را در تغارهای مخصوص که محتوی محلول گرد پوست انار وهلیله با آب است فرو می روند وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می دهند.
در مرحله تولید استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه اغشته نموده ودر آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می نشاند وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه می شود. سپس رنگ قرمز به شیوه فوق الذکر چاپ وبعد از خشک شدن رنگ پارچه شستشو داده می شود تا رنگهای اضافی از آن خارج شود .
برای تثبیت رنگهای قلمکار به ازای هر ۱۰۰۰ متر پارچه مقدار ۱۲ کیلوگرم پوست انار سائیده وحدود ۹۰ کیلو مغز روناس را در داخل پاتیلی که در حال جوش است ریخته وآن را هم می زنند تا کاملا مخلوط شود .آنگاه پارچه هایی که رنگ آمیزی وشستشو شده داخل پاتیل ریخته وکم کان عمل حرارت دادن ادامه می یابد.
نحوه جوشاندن پارچه های قلمکار به این صورت است که پارچه ها قطعه قطعه داخل شده وبه وسیله چوب های بلند زیر و رو می شود تا محلول حاصل در کلیه نقاط پارچه نفوذ کند و بعد از اتمام کار پارچه ها را مجددا قطعه قطعه خارج نموده ودر شرایطی که عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده می شود وبر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده می شود تا زمینه کرم پارچه سفید شود .
مراحل چاپ چیت یا قلمکار
الف – پارچه ای که به کار برده می شود کرباس دست بافت است. اگر قسمتی از طرح رنگی باشد همانطور که قبلا گفتیم که زمینه نقش باید زرد باشد نه سقید، در ان صورت کرباس را در محلول پوست انـار می جوشانند سپس آن را آب کشیده خشک می کنند .
ب- قلمکار ساز چیت خشک را به صورت توپ روی میز کارش که تخته کوتاهی است می گذارد. یک تکه از چیت را می کشد وروی تخته پهن می کند، نخستین قالب چاپ را بر می دارد، و از یک قدح که کنار او است آن را با کات آهن مرطوب می کند .
قدری کتیرا به این دندانه اضافه کرده اند که ضمن چــــاپ شره نکند ( ندود) . یک تکه پارچه ( شال) روی قدح رنگ کشیده اند ودوره آن را با نخ طوری بسته اند که پارچه با دندانه تماس پیدا می کند، و بدین ترتیب قلمکار ساز همیشه مقدار معینی رنگ خواهد داشت. قالب مرطوب را روی چیت گذاشته وبا دست چپ خود آن را فشار می دهد ودست راست را به عنوان چکش به کار می برد ویک ضربه روی قالب می زند. البته برای اینکه دستش آسیب نبیند پارچه پشمی یا نمد را چند لا کرده دست خود را با آن می پوشاند.
این پارچه یا نمد را ترم می گویند. بار دیگر قالب را مرطوب کرده و دوباره آن را روی پارچه می گذارد ودقت می کند که لبه قالب روی خال دفعه قبل بیفتد وهمین گونه کار را ادامه میدهد.
ج- پس از اینکه چاپ تمام قالبهای سیاه ( مشکی) را کامل کرد قالب مرطوب به دندانه قرمز را به همان طریق پیش گفته در محلهای معین میزند وباز دقت می کند که چاپ روی خالهای قبلی باشد .
د- وقتی که تمام توپ پارچه دندانه رنگ قرمز وسیاه خورد ، همهان را به رنگرز خانه می برد ودر محلول جوشان روناس فرو می برد. در همان حمام اول خطوط مرطوب به قالب کات آهن ، سیاه وخطوط مرطوب به قالب زاج سفید، قرمز می گردند. در شستشوهای بعدی محلول اضافی روناس پاک شده پارچه را در آفتاب خشک کرده و دوباره به قلم کار ساز می فرستند.
ه- رنگ نیلی را قالب ابی از ظرف رنگ به همان طریق پیش گفته برداشته ورنگ سوم را به کار می برد.
و- آخرین مرحله چاپ چیت ، مهر زدن رنگ زرد است که به شکل رنگ آبی انجام می گیرد وبدین نحو عمل قلمکاری تمام می شود.
ز- پارچه را بار دیگر به رنگرز خانه می برند ودر آنجـا در آب می جوشانند تا رنگ آن ظاهر شود و وقتی در آفتاب پهن می کنند رنگ آن کامل می شود.
روش دیگری که برای بدست آوردن رنگ زرد زمینه که در بند الف گفتیم موسوم است از این قرار است : ۲۰ تا ۳۰ پارچه چیت رنگ شده را پس از خیساندن روی زمین پهن می کنند، وهر کدام را روی دیگری قرار می دهند و روی هر کدام را قدری گرد پوست انار نرم می ریزند بعد دیگری را روی آن می گذارند آنگاه کمی آب روی آن می پاشند وچندین ساعت به ان دست نمی زنند . پس از اینکه آنها را آب کشیدند در افتاب خشک می کنند. این اقدام برای ثبوت رنگ بسیار سودمند است. در مراکز قلمکاری اصفهان وکاشان ویزد که از هر طرح ونقشه، در یک زمان به مقدار انبوه تولید می کنند ، چیتسازان دسته دسته کار می کنند، هر دسته یک رنگ را چاپ می کند وبرای رنگ بعدی آن را به دسته دیگری می دهند
برای تولید قلمکار نخست به موادی از قبیل چوب، رنگ و پارچه احتیاج است. برای اطلاع از این مواد و کاربرد آنها در تولید پارچه قلمکار لازم است هر یک را مجزا و بشکل ساده به آگاهی خوانندگان برسانم.
الف – چوب: نقش های قلمکار به وسیله قالب های چوبی روی پارچه چاپ می شود. برای این کار قالب چاپ قلمکار را از چوب درخت گلابی و زالزالک میسازند. چون نسبت به سایر چوبها محکمتر و قابلیت انعطاف پذیری بیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را بشکل قالب مورد استفاده در قلمکاری در می آورد می توان طرحریزی (پیاده کردن طرح ونقشه مورد نظر بروی چوب) واسکله کاری را نام برد که تماما" با دست بوسیله استادان مجرب و هنرمند انجام میگیرد. درعکس شماره 1 و 2 طرز تهیه قالب و ابزار و آلاتی را که درقالب تراشی مورد استفاده قرار میگیرد ملاحظه می فرمائید. نقوش قالبهای قلمکار در حال حاضر متنوع و متعدد میباشد ولکن میتوان همه آنها را در ده دسته بشرح زیر طبقه بندی کرد.
- قالبهای تصویر عشاق مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون.
- قالبهای تصویر مناظر تاریخی ‹‹چهل ستون، مسجد شاه و سی وسه پل››.
- قالبهای تصویر داستان های کهن – روباه و لک لک.
- قالبهای تصویر شعرا مانند فردوسی – خیام و حافظ.
- قالبهای تصویر حیوانات مانند طاووس – فیل و شتر.
- قالبهای تصویر طبیعت مانند شکارگاههای سلاطین.
- قالبهای تصویر ی مانند رامشگران و نوازندگان.
- قالبهای تصویری گل و بته و اسلیمی.
- قالبهای تصویری مینیاتوری.
10- قالبهای تصویر کتیبه ای مانند شمایل ها با جملاتی در مورد ائمه اطهار.
جنس سفره های قلمکاری از پارچه های کتانی و نخی می باشد . روش تولید این سفره ها بدین صورت است که در ابتدا پارچه ها را در سایزهای و اشکال مورد نظر برش می دهند برخی سفره های قلمکاری چهار گوش و برخی را گرد آماده سازی می کنند . پس از برش دهی در سایزهای دلخواه کناره سفره ها را گره زنی می کنند تا لبه سفره ها نخ کش نشود و همچنین طرحی سنتی حاصل گردد . پس از آن پارچه ها را چند روزی در آب خیس می کنند تا مواد زاید و آهار از بین برود و پارچه ها آماده گردند . پس از این مرحله پارچه ها با مهر های مخصوص که از قبل ساخته و آماده شده است نقوش مختلف بر روی انها شکل می گیرید . معمولا مهر ها نقوشی از بته جقه ، اشکال هندسی ، گل و برگ ، اسلیمی ، طرح های شکار و ... دارند و با توجه به ذوق و سلیقه استاد قلمکاری نقوش را بر روی پارچه ها نقش میزند .
تولید پارچه و سفره های قلمکاری امروزه هم به صورت مربعی و هم گرد در سایز ها و طرح های مختلف صورت می گیرد . پارچه های قلمکاری هم به صورت سفره و رومیزی برای کاربرد خانگی و عمومی تولید می شود . هم به صورت قواره ای برای تولید کیف ، لباس ، جعبه و ... قابلیت کاربرد دارد
پارچه و سفره های قلمکاری در دو سطح کیفیت و درجه کار معمولی و اعلاء تولید می شود کارهای اعلاء ریزنقش تر و پر کار و کار های معمولی نقوش درشت تر و خلوت تر می باشد . قیمت کارهای اعلاء گرانتر می باشد
جهت مشاهده طرح ها و قیمت های انواع پارچه قلمکار ، سفره قلمکار و ساک قلمکار از وب سایت زیر دیدن فرمایید
https://nilgoonmina.ir/ghalamkar
